Prawa i obowiązki w stosunkach między rodzicami i dziećmi
Rodzina jest podstawową komórką społeczną, w której przychodzi funkcjonować każdej jednostce na początkowych etapach rozwoju. Jako instytucja społeczna, rodzina pełni bardzo ważną rolę kształtującą osobowość oraz zainteresowania, a także przygotowuje do życia w większej grupie jaką jest całe społeczeństwo. Każda zbiorowość, której członków łączy określona więź powinna posiadać pewnego rodzaju fundamenty i działać zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami. Stąd niezwykle istotnym zagadnieniem jest sfera praw oraz obowiązków jakie przysługują poszczególnym członkom rodziny – dzieciom oraz rodzicom w ich wzajemnych relacjach.
Punktem wyjścia dla omawiania poszczególnych uprawnień jest podstawowa zasada dotycząca organizacji życia w rodzinie, a mianowicie art. 87 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego mówiący o tym, że „rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się”. Przytoczony przepis stanowi fundament, na podstawie którego budowane są dalsze reguły określające relacje rodzinne, a także wskazuje nadrzędną wartość, którą powinni kierować się zarówno rodzice jak i dzieci.
Obowiązki i prawa rodziców względem dzieci
Kategorie praw i obowiązków przysługujących rodzicom względem ich dzieci uzupełniają się wzajemnie, a co ważniejsze składają się na pojęcie „władzy rodzicielskiej”. Jest ona podstawowym instrumentem działań podejmowanych w imieniu i na rzecz dziecka. Kodeks rodziny i opiekuńczy w bardzo precyzyjny sposób określa treść oraz sposób jej realizacji, wprowadzając wytyczne dotyczące każdej sfery działania rodzica, która bezpośrednio wpływa na sytuację dziecka.
Przede wszystkim rodzice zobowiązani są do sprawowania opieki nad swoimi dziećmi. Obowiązek ten nierozerwalnie związany jest z powinnością wychowania dziecka w taki sposób, aby mogło ono prawidłowo rozwijać się, zarówno fizycznie jak i duchowo, na dalszych etapach swojego życia oraz przygotować się do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Nie bez przyczyny punkt ten znajduje się na piedestale obowiązków ciążących na rodzicach. Wzorce, jakie dziecko obserwuje od najmłodszych lat, rzutują w późniejszym czasie na jego całe życie zarówno zawodowe jak i społeczne. Nauka życia w społeczeństwie zgodnie z ogólnie przyjętymi regułami zaczyna się zawsze od rodziny i to ona daje podstawę do dalszego kształtowania osobowości. Z tego powodu władza rodzicielska powinna być sprawowana tak, jak tego wymaga dobro dziecka oraz interes społeczny.
Rodzice są przedstawicielami ustawowymi swoich dzieci. Oznacza to tyle, że są osobami, które reprezentują małoletniego na zewnątrz prowadząc jego interesy. Dziecko do 13. roku życia nie posiada zdolności do czynności prawnych, nie może występować jako strona w obrocie prawnym ani samodzielnie rozporządzać swoim majątkiem. Co do zasady umowa zawarta przez taką osobę jest od razu nieważna. Inaczej sprawa przedstawia się w przypadku gdy dziecko ukończy 13. rok życia, natomiast nie osiągnie jeszcze pełnoletności. Takiej osobie przysługuje ograniczona zdolność do czynności prawnych, czego wynikiem jest większa swoboda poruszania się w sferze prawa oraz możliwość czynnego uczestnictwa w życiu społecznym. Konsekwencją uzyskania ograniczonej zdolności do czynności prawnych przez dziecko jest wystąpienie szeregu uprawnień po stronie rodziców. Tylko za ich zgodą małoletni może zaciągać zobowiązania oraz rozporządzać swoim prawem, co daje realną możliwość nadzorowania działań jakie podejmuje dziecko. Nadzór ten nie ma na celu nadmiernej ingerencji rodziców w sferę działania dziecka, ma on raczej funkcję prewencyjną, gdyż dziecko na tym etapie dopiero zaczyna poznawać, jak działają określone mechanizmy w społeczeństwie i potrzebuje pomocy do prowadzenia jego spraw. Majątkiem dziecka zarządzają rodzice do momentu uzyskania przez nie pełnoletności. Powoduje to obowiązek rodziców do zachowania wszelkiej staranności przy prowadzaniu interesów dziecka. Sam kodeks rodzinny przewiduje, że na pewnym etapie rozwoju małoletniego rodzice powinni konsultować się z nim przy podejmowaniu decyzji w ważniejszych kwestiach. W ten sposób dziecko zdobywa możliwość realnego wpływu na sprawy, które bezpośrednio jego dotyczą.
Mówiąc o majątku, nie sposób pominąć obowiązku alimentacyjnego, jaki ciąży na rodzicach. Polega on na dostarczaniu środków potrzebnych do utrzymania oraz wychowania dziecka. Rodzice powinni zapewnić małoletniemu dostęp do podstawowych potrzeb życiowych, jakimi są mieszkanie, opieka medyczna oraz opieka domowa. Dodatkowo na ich barkach spoczywa zagwarantowanie dziecku warunków niezbędnych do prawidłowego rozwijania zdolności i zainteresowań. Do środków wychowawczych możemy zaliczyć konieczność ponoszenia wydatków na wykształcenie (na przykład zajęcia dodatkowe czy korepetycje), rozrywkę lub inne potrzeby kulturalne dziecka. Zazwyczaj środki te mają postać niewielkich kwot pieniężnych w postaci kieszonkowego.
Obowiązek szkolny nałożony na dziecko, pośrednio dotyczy również rodziców. Ich zadaniem jest dopilnowanie, aby dziecko uczęszczało do szkoły regularnie. W tym celu mają oni prawo do stosowania adekwatnych środków wychowawczych, które zapobiegają samowolnemu opuszczaniu zajęć przez dziecko. Do obowiązków rodziców z zakresu szkolnictwa należy również zapewnienie dziecku warunków umożliwiających przygotowywanie się do zajęć. Związane jest to, z wcześniej już wymienioną, powinnością zagwarantowania małoletniemu odpowiednich instrumentów pozwalających na rozwój i samorealizację.
Rodzice mają prawny obowiązek utrzymywania ze swoimi dziećmi kontaktu, niezależnie od tego, czy sprawują nad nim władzę rodzicielską, czy nie. Jest to ważny element chroniący relacje rodzinne, ponieważ zapewnia utrzymywanie bliskości między rodzicami i dzieckiem, która jest podstawą rozwoju emocjonalnego małoletniego. Bliskość ta powinna wynikać z naturalnych stosunków miedzy rodzicami i dzieckiem, ponieważ wypływa ona z więzi uczuciowej, której raczej nie powinno się naruszać.
Władza rodzicielska trwa do momentu osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości, ale fakt ten nie oznacza, że wszystkie zasady dotyczące więzi rodzic-dziecko wygasają z tą chwilą. Wzajemny szacunek oraz troska powinna być nieodłącznym elementem trwającym przez cały czas stosunków rodzinnych, niezależnie od etapu rozwoju dziecka.
Obowiązki i prawa dziecka względem rodziców
Schemat relacji występującej pomiędzy rodzicem i dzieckiem jest oparty na zasadzie równości. Większość obowiązków będzie jednak spoczywać po stronie rodziców nie tylko z racji wieku, ale także z racji ich doświadczenia życiowego oraz zwiększonych możliwości w sferze prawa. Nie możemy jednak zapomnieć, że również na dziecku spoczywa szereg powinności, których spełnienie jest niezbędne dla utrzymania poprawnych relacji rodzinnych.
Podstawowym prawem, a zarazem obowiązkiem dziecka względem rodziców jest posłuszeństwo. Wynika ono bezpośrednio z przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, ale także stanowi uzupełnienie wszystkich uprawnień rodziców. Bez posłuszeństwa trudno jest mówić o dobrych stosunkach występujących na linii rodzic-dziecko, a jego brak w skrajnych przypadkach może doprowadzić do rozpadu więzi rodzinnych.
Obowiązki dzieci głównie skupiają się wokół pomocy przy gospodarstwie domowym. Pomoc ta w każdym przypadku będzie się różnić w zależności od potrzeb danej rodziny, ale także będzie zależeć od wieku i możliwości dziecka. W tej sferze również przejawia się wyżej wspominane posłuszeństwo. Zaangażowanie dziecka w sferę spraw związanych z obowiązkami domowymi pojawia się również wtedy, gdy małoletni zaczyna uzyskiwać dochody z własnej pracy. Zgodnie z przepisami w takiej sytuacji dziecko ma obowiązek dokładania się do wspólnego budżetu pod warunkiem, że mieszka ono z rodzicami. Jest to sprawiedliwa konsekwencja wkraczania dziecka w dorosłe życie, dzięki której może ono aktywnie uczestniczyć w życiu finansowym i gospodarczym rodziny.
Generalną zasadą jest to, że zarząd nad majątkiem dziecka sprawują rodzice. Od tej reguły istnieją jednak dwa odstępstwa w postaci przedmiotów oddanych dziecku do swobodnego użytku oraz możliwości rozporządzania własnym zarobkiem. Przez zwrot „rzeczy oddane do swobodnego użytku” należy rozumieć drobne przedmioty, o małej wartości takie jak niewielkie kwoty pieniężne, zabawki czy książki. Nie istnieje jedna ustalona lista rzeczy zaliczających się do tej kategorii dlatego też granica uznania danego przedmiotu za drobny jest oparta na subiektywnych odczuciach. Całe wynagrodzenie jakie dziecko otrzymało za wykonaną pracę należy tylko i wyłącznie do niego. Małoletni staje się jego właścicielem. Regulacja dotyczy jednak tylko młodocianych czyli osób, które ukończyły 15. rok życia, ale nie osiągnęły jeszcze pełnoletności. Maja one prawo wykonywania prac lekkich, do których zaliczyć możemy proste prace biurowe, lekkie prace fizyczne oraz inne czynności pomocnicze. Sfera władzy rodzicielskiej w tych dwóch przypadkach ograniczyć się może jedynie do doradzania oraz informowania dziecka o możliwych konsekwencjach rozporządzania takimi przedmiotami.
Wspomniany już wcześniej obowiązek alimentacyjny dotyczy również dziecka, natomiast działa on na nieco innych zasadach aniżeli w odniesieniu do rodziców. Pierwszą różnicą jest konieczność wystąpienia po stronie rodziców stanu niedostatku. Określa się go jako brak środków do życia oraz możliwości zaspokojenia swoich usprawiedliwionych potrzeb. Tylko w takiej sytuacji na dziecku może ciążyć obowiązek alimentacyjny względem rodziców. Dziecko ma obowiązek zapewnienia rodzicom podstawowych środków utrzymania takich jak mieszkanie, opieka medyczna czy wyżywienie. Podstawową różnicą pomiędzy obowiązkiem alimentacyjnym dzieci a rodziców jest jej dobrowolny charakter. W przypadku dziecka koniecznym jest spełnienie dwóch warunków aby mogło ono zostać zobligowane do świadczenia alimentacyjnego. Dziecko musi mieć możliwość samodzielnego utrzymania się oraz posiadać możliwości majątkowe i zarobkowe pozwalające mu na wypełnienie tego obowiązku. Rozwiązanie to z jednej strony obliguje dziecko do niesienia pomocy rodzicom, z drugiej zaś strony zabezpiecza je przed niemożliwą do spełnienia powinnością.
Podsumowanie
Patrząc na całokształt praw i obowiązków, jakie przysługują zarówno rodzicom jak i dzieciom, możemy zauważyć, że wzajemnie się one uzupełniają, tworząc pewnego rodzaju spójną całość. Obowiązki rodziców powodują powstanie praw po stronie ich dzieci, i na odwrót. Zapewnienie wzajemnego poszanowania oraz troski stanowi podstawę tworzenia dobrych więzi rodzinnych, które powinny trwać przez cały czas istnienia relacji nawet po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Nauka szacunku nie tylko przydaje się w stosunkach rodzinnych, ale również jest niezwykle istotnym elementem zasad funkcjonujących w całym społeczeństwie. Wzorce jakie dziecko wyniesie z domu, powinny być na tyle ugruntowane aby mogło samodzielnie poradzić sobie w dorosłym życiu, a w przyszłości móc wstąpić w rolę rodzica i powielać je w ten sam sposób.
Autorami artykułu są:
Karolina Kulikowska – Siewruk
Julia Balas
z kancelarii Kopeć & Zaborowski Adwokaci i Radcowie Prawni Sp. p.
