Odpowiedzialność nieletniego za popełnianie czynów zabronionych

Zgodnie ze statystykami podawanymi przez Biuro Prewencji Komendy Głównej Policji w 2020 r. na terenie całego kraju policjanci ujawnili aż 8.287 nieletnich sprawców przestępstw, którym udowodniono popełnienie 18.951 czynów zabronionych. W 2021 r. sytuacja przedstawiała się podobnie, albowiem na terenie całego kraju policjanci ujawnili aż 8.046 nieletnich sprawców przestępstw, którym udowodniono popełnienie 18.399 czynów zabronionych. Biuro Prewencji Komendy Głównej Policji wskazuje również, że to chłopcy popełniają częściej przestępstwa aniżeli dziewczynki. Statystyki niestety dobitnie pokazują, że omawiany problem nie znalazł jeszcze w Polsce skutecznego rozwiązania, albo chociaż rozwiązania, które stopniowo by go niwelowało. Tendencja do popełniania czynów zabronionych przez nieletnich utrzymuje się na dość stałym poziomie. Polskie społeczeństwo niewątpliwie zmaga się tą problematyką. Warto zatem choćby na chwilę przyjrzeć się temu jak odpowiedzialność nieletnich za popełnianie czynów zabronionych kształtuje się na gruncie powszechnie obowiązujących przepisów prawa w Polsce.

Niniejszy artykuł należy rozpocząć od wyjaśnienia tego, jak w świetle prawa karnego definiowana jest osoba nieletnia. Zapewne wiele osób wychodzi z założenia, że jest to osoba, która nie ukończyła 18 roku życia. Jest to błędne założenie, które wynika z pomieszania pojęć prawnych pochodzących z dwóch odrębnych obszarów prawa. Warto bowiem pamiętać, że polskie prawo definiuje zarówno małoletnich, jak i nieletnich. To kodeks cywilny posługuje się pojęciem małoletni i to właśnie osoba, która nie ukończyła 18 roku życia nosi takie miano (poza pewnymi wyjątkami). Natomiast kodeks karny posługuje się pojęciem nieletni i jest to osoba, która nie ukończyła 17 roku życia. Jest to zasadnicza różnica. Zapewne niejednej osobie, która ukończyła 17 rok życia wydaje się, że wciąż jest traktowana jako osoba nieletnia. Tymczasem taka osoba wciąż jest osobą małoletnią, ale nie jest już osobą nieletnią.

Jak zatem wygląda odpowiedzialność karna osób nieletnich? W jakim zakresie za nieletnich odpowiadają rodzice? Czy są to osoby całkowicie bezkarne, a może względem nich stosowane są inne kary i procedury, aniżeli względem osób dorosłych? Niniejszy artykuł odpowie na postawione pytania.

W odniesieniu do osób poniżej 13 roku życia odpowiedzialność prawną za ich czyny zabronione ponoszą rodzice. Są to osoby na tyle młode (dzieci), że podstawowa piecza nad przestrzeganiem porządku prawnego przez takie osoby spoczywa na rodzicach. W przedziale wiekowym pomiędzy 13, a 17 rokiem życia w grę wchodzi odpowiedzialność za czyny zabronione według przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Po ukończeniu 17 roku życia nie mamy już do czynienia z nieletnim i taka osoba będzie konfrontowana z normalną odpowiedzialnością karną, z tym że w stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu 17 roku życia, lecz przed ukończeniem 18 roku życia, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, o ile okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają. Istotne jest również to, że względem osób, które w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończyły jeszcze 18 roku życia (a zatem wobec wszystkich osób nieletnich) nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności – ma to wymiar przede wszystkim resocjalizacyjny.

Koniecznie podkreślić należy, że kodeks karny dopuszcza za niektóre przestępstwa odpowiedzialność karną nieletnich już po ukończeniu 15 roku życia. Dotyczy to jednak wyłącznie najcięższych przestępstw takich jak: zabójstwo, zgwałcenie, spowodowanie zagrożenia życia lub zdrowia wielu osób albo mienia w wielkich rozmiarach, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, spowodowanie katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającej życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, kradzież z użyciem przemocy. Zastosowanie w tych przypadkach wobec nieletniego odpowiedzialności takiej jak dla osoby dorosłej jest możliwe wyłącznie jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

Zgodnie z ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich, wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym. Kara może być orzeczona wyłącznie w przypadkach przewidzianych prawem, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić odpowiedniej resocjalizacji nieletniego.

Środki wychowawcze mogą być orzeczone przez sąd w razie demoralizacji nieletniego lub popełnienia przez niego czynu zabronionego. Należą do nich m.in.: upomnienie, zobowiązanie do określonego postępowania (naprawienia wyrządzonej szkody, wykonania wskazanych prac), nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekunów, nadzór kuratora, przepadek rzeczy, umieszczenie w rodzinie zastępczej, młodzieżowym ośrodku wychowawczym, socjoterapeutycznym lub szkolno‑wychowawczym.

Jeżeli chodzi o środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym to może on zostać orzeczony jedynie w razie popełnienia czynu zabronionego przez nieletniego, który ukończył 13 lat. Jeżeli sprawca jest młodszy to można zastosować wobec niego wyłącznie środki wychowawcze.

Możliwe do zastosowania są również środki leczniczo-wychowawcze. Zasądza się je w razie stwierdzenia u nieletniego upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych, a także nałogowego picia alkoholu albo używania innych środków odurzających. Sąd może umieścić nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym zakładzie leczniczym.

Jeżeli chodzi o procedurę sądową, to co do zasady, nieletni odpowiada przed sądem rodzinnym. Odpowiedzialność przed sądem karnym wchodzi w grę tylko w wyjątkowych przypadkach.

Koniecznym do wyjaśnienia jest również pojawiające się w kodeksie karnym pojęcie osoby młodocianej. Jest to kolejna kategoria wieku osób podlegających odpowiedzialności karnej. Jest to osoba, która w chwili popełnienia czynu zabronionego nie osiągnęła 21 roku życia i w chwili orzekania przed sądem pierwszej instancji nie osiągnęła 24 roku życia. Z oczywistych względów młodociany nie może być jednocześnie nieletnim, czy też małoletnim. Wobec takich osób przede wszystkim stosuje się środki wychowawcze, podobnie jak w przypadku osób nieletnich. Względem takich osób (podobnie jak w przypadku nieletnich) nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności.

Warto zatem pamiętać, że nieletni (tj. osoby, które nie ukończyły 17 roku życia) pomimo tego, że traktowani są przez Ustawodawcę nieco ulgowo to jednak ponoszą odpowiedzialność karną w polskim systemie prawnym. Jednocześnie nieletni, którzy popełnili najcięższe przestępstwa, a jednocześnie ukończyli 15 rok życia mogą ponosić odpowiedzialność karną na takich samych zasadach jak osoby dorosłe. Odpowiedzialność karną za nieletnich, którzy nie ukończyli 13 roku życia ponoszą rodzice. Te ogólnie przedstawione zasady kształtują w polskim systemie prawnym odpowiedzialność nieletnich za popełnianie czynów zabronionych. Ustawodawca w najbliższym czasie nie przewiduje zmian w tych regulacjach. Natomiast niezależnie od przepisów prawnych, w zakresie tej problematyki wiele zależy również od osób dorosłych, które powinny uświadamiać nieletnich, że ich czyny nie pozostają bezkarne. Pozostaje mieć tylko nadzieję, że statystyki przedstawione przez Biuro Prewencji Komendy Głównej Policji za rok 2022 r., będą choć trochę lepsze aniżeli w latach poprzednich.