Najczęściej spotykane zaburzenia odżywiania to anoreksja, bulimia i kompulsywne objadanie się.
Anoreksja
Zaburzenie, którego charakterystyczną cechą jest celowa utrata wagi wywołana i podtrzymywana przez pacjentkę. Znaczny spadek wagi lub brak przyrostu wagi spowodowany jest odchudzaniem się. Spadek masy ciała wynosi co najmniej 15 procent poniżej wagi prawidłowej. Osoba cierpiąca na anoreksję może ważyć np. około 40 kg przy przeciętnym wzroście i nadal się odchudzać w przekonaniu, że jest otyła. Może okresowo odmawiać przyjmowania pokarmów, spożywać głównie owoce lub chude jogurty i płatki, przesadnie unikać kalorycznego pożywienia (np. wielokrotnie zmieniać wodę podczas gotowania chudego mięsa, odcedzać tłuszcz z zupy). Zaburzenie pojawia się najczęściej u dorastających dziewcząt i młodych kobiet, choć zdarza się także u dzieci zbliżających się do okresu pokwitania i dojrzałych kobiet aż do okresu menopauzy. Bardzo rzadko chorują chłopcy przed okresem dojrzałości i młodzi mężczyźni. Niedożywieniu spowodowanemu przez anoreksję towarzyszą zaburzenia endokrynologiczne, metaboliczne i zaburzenia funkcji somatycznych.
Niekiedy można się spotkać z rozróżnianiem anoreksji na typ restrykcyjny (tzn. przebiegający bez prowokowania wymiotów) oraz bulimiczny (w którym pacjentka prowokuje wymioty, podobnie jak w przypadku bulimii).
Jak rozpoznać anoreksję?
Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa) diagnozuje się, gdy występują wszystkie cztery objawy oznaczone literami od A do D, a w przypadku dzieci przed okresem pokwitania także objaw oznaczony literą E:
-
Spadek wagi (lub, u dzieci, brak przybytku wagi) prowadzący do masy ciała co najmniej o 15 procent poniżej prawidłowej lub oczekiwanej w stosunku do wieku i wzrostu albo indeks wagi ciała wynoszący poniżej 17,5 kg/m2;
-
Spadek wagi jest narzucony samemu sobie poprzez unikanie „tuczącego pożywienia”, a ponadto za pomocą jednej z następujących czynności: prowokowanie wymiotów, przeczyszczanie, wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, stosowanie leków tłumiących łaknienie lub środków moczopędnych;
-
Ocenianie siebie jako osoby otyłej oraz zaburzający strach przed przytyciem, co prowadzi do narzucania sobie niskiego progu wagi ciała. Obawa przed otyłością występuje w formie natrętnej myśli;
-
Zaburzenia hormonalne przejawiające się u kobiet zanikiem miesiączkowania, a u mężczyzn utratą zainteresowań seksualnych i potencji (wyjątkiem jest krwawienie z dróg rodnych u kobiet stosujących substytucyjne leczenie hormonalne, najczęściej w postaci przyjmowania tabletek antykoncepcyjnych);
-
Opóźnienie albo zahamowanie licznych zjawisk związanych z okresem pokwitania (wzrost ulega zatrzymaniu, u dziewcząt nie rozwijają się piersi i występuje pierwotny brak miesiączek, u chłopców narządy płciowe pozostają w stanie dziecięcym). Objaw ten można zaobserwować, jeśli choroba pojawiła się przed okresem pokwitania. Po powrocie do zdrowia pokwitanie często przebiega normalnie[1].
Indeks wagi ciała (ang. body mass index – BMI) obliczamy, dzieląc wagę wyrażoną w kilogramach przez wzrost wyrażony w metrach i podniesiony do kwadratu. Prawidłowa waga powinna się mieścić w przedziale 19-25 kg/m2.
W przypadku dzieci przed okresem pokwitania lepszą metodą oceny prawidłowej wagi dziecka będzie jego wynik na siatce centylowej właściwej dla płci. Wynik poniżej trzeciego centyla powinien nas zaniepokoić.
Karolina waży ok. 47 kg przy 171 cm wzrostu (BMI = 16,1). Dwa lata temu zaczęła się odchudzać, a od pół roku prowokuje wymioty. Kiedyś stosowała także środki przeczyszczające. Nie miesiączkuje. Przestała się ważyć, odkąd zrozumiała, że jest chora i że powinna przytyć, ponieważ obawia się, że znowu zaczęłaby się odchudzać, gdyby waga potwierdziła jej przyrost wagi. Czuje niechęć i wstręt na samą myśl o fałdach tłuszczu na swoim ciele albo o wystającym brzuchu. Znacznie lepiej czuje się w swoim ciele, gdy jest wychudzona. Odżywia się wyłącznie „zdrowym” jedzeniem, takim jak płatki na chudym mleku, odtłuszczone jogurty, owoce i warzywa. W tych przypadkach, w których nie stwierdza się jednego lub więcej podstawowych objawów anoreksji, takich jak brak miesiączek lub znaczny spadek masy ciała, można zdiagnozować jadłowstręt psychiczny atypowy. Rozpoznanie to jest najwłaściwsze również u tych osób, u których występują wszystkie podstawowe objawy anoreksji, ale o łagodnym nasileniu.
W tych przypadkach, w których nie stwierdza się jednego lub więcej podstawowych objawów anoreksji, takich jak brak miesiączek lub znaczny spadek masy ciała, można zdiagnozować jadłowstręt psychiczny atypowy. Rozpoznanie to jest najwłaściwsze również u tych osób, u których występują wszystkie podstawowe objawy anoreksji, ale o łagodnym nasileniu.
W anoreksji nie występują niektóre objawy charakterystyczne dla bulimii – nie ma nawracających epizodów przejadania się ani uporczywej koncentracji na jedzeniu wraz z silnym pragnieniem lub poczuciem przymusu jedzenia (wilczym głodem). Anorektyczka może natomiast wymiotować po jedzeniu, podobnie jak bulimiczka. Wymiotowanie lub jego brak nie jest bowiem objawem pozwalającym odróżnić bulimię od anoreksji.
Nie diagnozuje się anoreksji w przypadkach znacznego wychudzenia, przez co chora wygląda jak anorektyczka, jeśli wychudzenie to spowodowane jest chorobą somatyczną. Należy zatem wykluczyć somatyczne przyczyny utraty masy ciała, takie jak przewlekłe choroby wyniszczające, guzy mózgu, zaburzenia jelitowe (choroba Crohna lub zespół złego wchłaniania), utratę łaknienia spowodowaną np. zanikowym zapaleniem żołądka i psychogenną utratę łaknienia (np. związaną ze stresem) [1].
Bulimia
Objawia się nawracającymi epizodami przejadania się. Osoba chora często myśli o jedzeniu i odczuwa silne pragnienie lub poczucie przymusu jedzenia. Osoba cierpiąca na bulimię może spożywać w pośpiechu ogromne ilości pokarmu, na przykład: chipsy, słodycze, niekiedy nawet pokarmy niedogotowane lub nierozmrożone.
Drugą ważną cechą bulimii jest przeciwdziałanie przybieraniu na wadze. W tym celu po objadaniu się chory może prowokować wymioty. W ten sposób może na przemian objadać się i wymiotować nawet kilka razy dziennie. Początkowo chora prowokuje wymioty, wkładając sobie palce do gardła, z czasem jednak jest w stanie wymiotować na życzenie. Z biegiem lat wymiotowanie staje się jak uzależnienie – osobie chorej trudno jest powstrzymać się przed wymiotowaniem po posiłku.
Część osób chorych na bulimię nie prowokuje wymiotów, lecz przeciwdziała tyciu, stosując okresowe głodówki, leki obniżające łaknienie i przeczyszczające lub uprawiając intensywne ćwiczenia fizyczne. W rezultacie bulimiczki zazwyczaj mają prawidłową wagę, zewnętrznie niczym nie wyróżniając się wśród swoich rówieśniczek.
Podobnie jak w anoreksji na bulimię chorują głównie kobiety, lecz pierwsze objawy tej choroby występują w nieco późniejszym wieku. Niekiedy anoreksja przechodzi w bulimię, tj. anorektyczka przybiera na wadze, pojawiają się u niej miesiączki, ale zaczyna się przejadać i wymiotować.
Jak rozpoznać bulimię?
Bulimia (inaczej – żarłoczność psychiczna, bulimia nervosa) charakteryzuje się następującymi objawami:
-
Stałe zaabsorbowanie jedzeniem i niepowstrzymane pragnienie lub poczucie przymusu jedzenia;
-
Nawracające epizody przejadania się polegające na pochłanianiu olbrzymich ilości jedzenia w krótkich odstępach (co najmniej 2 razy tygodniowo w ciągu trzech miesięcy);
-
Przeciwdziałanie przybieraniu na wadze. Pacjentka stosuje w tym celu co najmniej jedną z następujących metod: prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających, okresowe głodówki, przyjmowanie leków tłumiących łaknienie, preparatów tarczycy lub środków moczopędnych; chora ze współistniejącą cukrzycą może zaniechać przyjmowania insuliny;
-
Chorobliwa obawa przed otyłością. Osoba chora określa nieprzekraczalne granice masy ciała, znacznie poniżej przedchorobowej lub optymalnej według lekarza. Często, choć nie zawsze, w przeszłości doświadczyła epizodu jadłowstrętu psychicznego. Okres dzielący te dwa zaburzenia wynosi od kilku miesięcy do wielu lat; poprzedzający epizod jadłowstrętu był pełnoobjawowy lub przebiegł w łagodny sposób, z umiarkowanym spadkiem masy ciała i/lub przejściowym zatrzymaniem miesiączek [2].
Magda często ma ochotę coś zjeść, niezależnie od tego, czy czuje się głodna, czy nie. Objada się głównie w weekendy, kiedy czuje się samotna, lub wieczorami po powrocie z pracy. Zjada wtedy ogromne ilości jedzenia. Ma potem poczucie winy i przez kilka dni stara się nic nie jeść, by wyrównać nadmiar pochłoniętych kalorii. Unika spotkań towarzyskich i jedzenia w restauracji, gdyż obawia się, że zacznie się objadać przy innych ludziach. Wstydzi się także sprzedawczyń w cukierniach i ekspedientek w supermarketach, które mogłyby się domyślić, dlaczego tak często kupuje duże ilości jedzenia. Oprócz okresowych głodówek uprawia intensywne ćwiczenia fizyczne, by nie dopuścić do otyłości. Nie wymiotuje. Miesiączkuje regularnie. Mimo że jest proporcjonalnie zbudowaną kobietą, a jej indeks wagi ciała mieści się w normie, uważa, że jest zbyt gruba, i potępia siebie z tego powodu.
W tych przypadkach, w których nie stwierdza się jednego lub więcej podstawowych objawów bulimii, ale w których poza tym obraz kliniczny jest typowy, diagnozowana jest żarłoczność psychiczna atypowa. Najczęściej dotyczy to osób z prawidłową lub nawet nadmierną masą ciała, ale z typowymi epizodami przejadania się, poprzedzającymi wymioty lub przeczyszczanie. Nierzadko zdarza się, że brak jest wszystkich objawów bulimii, występują natomiast objawy depresji.
Kompulsywne objadanie się
Podobnie do bulimii objawia się kompulsywne objadanie się (inaczej – przejadanie się związane z innymi czynnikami psychologicznymi), lecz osoba cierpiąca na to zaburzenie nie przeciwdziała jego efektom. W trakcie napadu niekontrolowanego objadania się zjadane są zazwyczaj produkty wysokokaloryczne. Osoba objadająca się kompulsywnie potrafi w krótkim czasie np. zjeść kilka tabliczek czekolady lub kilkadziesiąt ciastek. W rezultacie może się doprowadzić do znacznej otyłości.
Dla wielu chorych objadanie się staje się formą regulowania uczuć – reakcją na sytuacje stresowe lub inne wydarzenia powodujące napięcie emocjonalne. Jednakże część chorych objada się nie tylko wtedy, gdy zdarzy się coś przykrego, ale także gdy się nudzi.
Do zaburzeń odżywiania się nie zalicza się otyłości, która jest niepożądanym skutkiem chorób somatycznych lub rezultatem przyjmowania niektórych leków, np. długotrwałego przyjmowania neuroleptyków [3].
Jeśli zainteresował Cię ten poradnik, wejdź na naszą stronę i czytaj dalej.
Więcej o sztuce właściwej motywacji dowiesz się, słuchając podcastu zamieszczonego na profilach Fundacji Dorastaj z Nami na YouTube i Spotify oraz oglądając warsztaty on-line.
[1] [2] [3] ICD-10. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. (1997). Kraków – Warszawa. UWM „Vesalius” i IPiN.
