Jak podaje Ministerstwo Edukacji i Nauki w roku szkolnym 2020/2021 r. w szkołach podstawowych uczy się ponad 3 mln uczniów, a w szkołach ponadpodstawowych (liceach ogólnokształcących, technikach, branżowych szkołach I i II stopnia oraz w szkołach przysposabiających do pracy) ok 1,5 mln uczniów. Niestety, świadomość praw i obowiązków, które dotyczą tych młodych obywateli, w dalszym ciągu jest tematem tabu. Warto zatem bliżej przyjrzeć się temu zagadnieniu, w szczególności uwzględniając obecny tryb nauczania w formie on-line.
Na wstępie warto zaznaczyć, że nie istnieje jeden akt prawny, w którym zawarte są wszystkie prawa i obowiązki uczniów. Wynikają one z połączenia regulacji prawnych zawartych w Konstytucji RP, ustawach, rozporządzeniach, statutach poszczególnych placówek oświatowych, a także z norm prawa międzynarodowego.
Niewątpliwie podstawową oraz najważniejszą regulacją dotyczącą praw i obowiązków uczniów w naszym kraju jest art. 70 Konstytucji RP, który warto poniżej zacytować:
„1. Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa. Sposób wykonywania obowiązku szkolnego określa ustawa.
2. Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna. Ustawa może dopuścić świadczenie niektórych usług edukacyjnych przez publiczne szkoły wyższe za odpłatnością.
3. Rodzice mają wolność wyboru dla swoich dzieci szkół innych niż publiczne. Obywatele i instytucje mają prawo zakładania szkół podstawowych, ponadpodstawowych i wyższych oraz zakładów wychowawczych. Warunki zakładania i działalności szkół niepublicznych oraz udziału władz publicznych w ich finansowaniu, a także zasady nadzoru pedagogicznego nad szkołami i zakładami wychowawczymi, określa ustawa.
4. Władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia. W tym celu tworzą i wspierają systemy indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów. Warunki udzielania pomocy określa ustawa.
5. Zapewnia się autonomię szkół wyższych na zasadach określonych w ustawie.”
Analizując powyższy przepis prawny Konstytucji RP, warto przede wszystkim zwrócić uwagę na ambiwalentne prawo do nauki, jednocześnie zawierające w sobie obowiązek nauki. Z Konstytucji RP równie mocno wybrzmiewa prawo rodziców do wyboru dowolnej szkoły dla swoich dzieci. Wspomniane w Konstytucji RP ustawy to przede wszystkim Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty oraz Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe. Zawierają one regulacje, które szczegółowo określają zasady funkcjonowania sytemu oświaty oraz wskazują zasady i zakres, jaki muszą zawierać wewnętrzne regulacje placówek oświatowych.
Wewnętrzne statuty szkół muszą zawierać prawa i obowiązki uczniów odbierających edukację w danej placówce oraz inne wytyczne, m.in.: rodzaje nagród i warunki ich przyznawania uczniom oraz tryb wnoszenia zastrzeżeń do przyznanej nagrody, czy rodzaje kar stosowanych wobec uczniów oraz tryb odwoływania się od kary. Aby poznać swoje prawa i obowiązki uczniowie powinni w pierwszej kolejności sięgać po statut szkoły, w której się uczą. Warto pamiętać, że wszystkie regulacje znajdujące się w statutach obligatoryjnie muszą być zgodne z przepisami prawnymi zawartymi w Konstytucji RP oraz ww. ustawach.
Biorąc pod uwagę wszelkie akty prawne regulujące omawianą kwestię, można wyszczególnić podstawowe prawa i obowiązki uczniów.
Najważniejszymi prawami ucznia są:
-
prawo do bezpłatnej i powszechnej nauki;
-
prawo do zapoznania się z programem nauczania, z jego treścią, celem i stawianymi wymaganiami;
-
prawo do jawnej i umotywowanej oceny postępów w nauce i zachowaniu;
-
prawo do zapewnienia przez szkołę warunków do rozwoju, przygotowania uczniów do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, sprawiedliwości i wolności;
-
prawo do organizacji życia szkolnego umożliwiającego zachowanie właściwych proporcji między wysiłkiem szkolnym a możliwością rozwijania i zaspokajania własnych zainteresowań;
-
prawo do redagowania i wydawania gazetki szkolnej;
-
prawo do organizowania działalności kulturalnej, oświatowej, sportowej oraz rozrywkowej zgodnie z własnymi potrzebami i możliwościami organizacyjnymi;
-
prawo wyboru nauczyciela pełniącego funkcję opiekuna samorządu uczniowskiego;
-
prawo do informacji o sposobie sprawdzania osiągnięć edukacyjnych;
-
prawo do informacji o wymaganiach edukacyjnych niezbędnych do uzyskania poszczególnych ocen klasyfikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych;
-
prawo do informacji o warunkach i sposobie oraz kryteriach oceniania zachowania;
-
prawo do informacji o warunkach i trybie podniesienia proponowanej oceny;
-
prawo zgłoszenia zastrzeżeń do dyrektora szkoły, jeśli uczniowie i ich rodzice uznają, że ocena klasyfikacyjna z zajęć edukacyjnych lub roczna ocena klasyfikacyjna zachowania została ustalona niezgodnie z przepisami prawa;
-
prawo do tworzenia samorządu uczniowskiego;
-
prawo do zawarcia w statucie szkoły zagadnień dotyczących bezpieczeństwa uczniów, katalogu nagród i kar stosowanych wobec uczniów oraz trybu odwołania się od kar;
-
prawo do pomocy materialnej (uczniowie zdolni, uczniowie w trudnej sytuacji materialnej), m.in.: stypendium szkolne, za wyniki w nauce, stypendium MEN, stypendium PRM, zasiłek szkolny;
-
prawo do skorzystania z dobrowolnej i bezpłatnej pomocy pedagogiczno-psychologicznej, w tym: rozpoznanie indywidualnych potrzeb uczniów, określenie przyczyn trudności w nauce i niepowodzeń szkolnych, wspieranie uczniów z wybitnymi uzdolnieniami;
-
prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków nauki;
-
prawo do nauki w warunkach umożliwiających podtrzymywanie i rozwój tożsamości narodowej, własnej kultury, historii i języka;
-
prawo do powołania w szkole Rzecznika Praw Ucznia jako mediatora w konfliktach między uczniami a nauczycielami.
Najważniejszymi obowiązkami ucznia są:
-
obowiązek szkolny od 7. roku życia i nie dłużej niż do ukończenia 18 lat (na wniosek rodziców dziecko, które kończy 6 lat może rozpocząć naukę w klasie pierwszej);
-
obowiązek nauki do 18. roku życia;
-
uczęszczanie na zajęcia edukacyjne, bycie przygotowanym do zajęć (niespóźnianie się na lekcje, terminowe usprawiedliwianie nieobecności, aktywny udział w zajęciach);
-
estetyczny ubiór i powierzchowność;
-
godne reprezentowanie szkoły (udział w olimpiadach, konkursach, zawodach sportowych, odpowiednie zachowanie się poza szkołą);
-
dbałość o mienie szkoły;
-
dbałość o zdrowie i przestrzeganie higieny osobistej (zakaz palenia papierosów, picia alkoholu, zażywania narkotyków);
-
przestrzeganie zasad kultury osobistej (szacunek dla innych osób, nieznęcanie się nad słabszymi uczniami, unikanie wulgaryzmów);
-
przestrzeganie prawa zawartego w statucie, zarządzeń dyrektora oraz wykonywanie poleceń nauczycieli;
-
inne obowiązki, m.in. obowiązek noszenia mundurków (jeśli został wprowadzony), obowiązek adekwatnego usprawiedliwiania nieobecności na lekcjach, zakaz korzystania z telefonów komórkowych na lekcjach.
Warto wskazać, że istnieje wiele instytucji mających na celu ochronę praw dziecka oraz ucznia. Są to m.in.: Rzecznik Praw Dziecka, Kurator Oświaty, Szkolny Rzecznik Praw Ucznia, bądź też Komitet Ochrony Praw Dziecka.
Podczas omawianej tematyki należy uwzględnić, że pandemia choroby zakaźnej COVID-19 wywołanej wirusem SARS-CoV-2 oraz stale rosnącą liczbą zakażeń i zgonów spowodowała ograniczenie oraz zamknięcie placówek edukacyjno-wychowawczych, w których na co dzień przebywały miliony uczniów oraz liczny personel oświatowy. Doprowadziło to do przeniesienia nauki na platformy internetowe, gdzie do dnia dzisiejszego zasadnicza cześć lekcji odbywa się w trybie on-line. Należy podkreślić, że zmiana formy nauki nie miała wpływu na podstawowe prawa i obowiązki uczniów. Oczywiście należy je w odpowiedni sposób dostosować do panujących obecnie warunków. O ile trudno obecnie wyobrazić sobie wydawanie tradycyjnej gazetki szkolnej, to np. uczniów niezmiennie obowiązuje zakaz korzystania z telefonów komórkowych na lekcjach odbywających się w trybie on-line.
Istotnym problemem, który pojawił się w związku ze zmianą trybu nauczania jest problem natury technicznej i materialnej. Wielu uczniów, szczególnie z rodzin niezamożnych i wielodzietnych nie ma odpowiedniego sprzętu do pobierania edukacji. Niemniej jednak, zarówno uczniowie, jak i same placówki oświatowe otrzymały możliwość ubiegania się o środki na zakup sprzętu do nauki on-line dla uczniów i nauczycieli. Dodatkowo uruchomiono darmową platformę internetową do zdalnej nauki epodreczniki.pl, stworzono ulgi w podatku VAT dla kupujących sprzęt dla szkół, zaoferowano bezpłatne usługi internetowe od operatorów sieci komórkowych, przeprowadzono szkolenia on-line dla nauczycieli. Jak podaje Departament Informacji i Promocji w Ministerstwie Edukacji i Nauki na potrzeby oświatowe w związku z pandemią przekazano do dyspozycji z budżetu Państwa aż 186 milionów zł. Nie zmienia to faktu, że zdecydowana większość uczniów z utęsknieniem wyczekuje zakończenia edukacji w formie on-line.
Należy mieć nadzieję, że pandemia wreszcie ustąpi, bądź zostanie opanowana na tyle, że we wrześniu uczniowie wrócą do szkół, gdzie będą mogli pobierać naukę w tradycyjnej formie, pamiętając rzecz jasna o swoich najważniejszych prawach i obowiązkach.
Autorami artykułu są:
Szymon Klimek
Bartłomiej Brzozowski
z kancelarii Kopeć & Zaborowski Adwokaci i Radcowie Prawni Sp. p.
