Zabezpieczenie majątkowe partnerów w związkach nieformalnych (testament i inne sposoby).
1. Wprowadzenie
Śmierć osoby bliskiej może spowodować nie tylko trudne przeżycia i emocje, ale również skutkować koniecznością uporządkowania spraw majątkowych po zmarłym. W przypadku, gdy wolą spadkodawcy jest pozostawienie majątku swojej rodzinie (małżonkowi/dzieciom), z mocy samego prawa to właśnie te osoby staną się spadkobiercami po zmarłym. Oznacza to, że aby osiągnąć powyższy skutek, nie jest konieczne podejmowanie jakichkolwiek innych czynności przez spadkodawcę (np. sporządzenie testamentu). Odmiennie przedstawia się jednak sytuacja, w której spadkodawca pragnie przekazać po swojej śmierci swój majątek innym osobom, np. partnerowi, z którym pozostaje w związku nieformalnym.
Celem niniejszego artykułu jest zasygnalizowanie najważniejszych narzędzi prawnych, które mogą być wykorzystane właśnie po to, aby po śmierci jednego z partnerów, pozostawione przez niego prawa majątkowe (np. własność mieszkania, samochodu) zostały odziedziczone przez drugiego z partnerów, który dzięki temu nie pozostanie bez środków do życia.
Najważniejszym i najbardziej doniosłym z nich jest testament, któremu zostanie poświęcona najobszerniejsza część artykułu. Warto jednak zwrócić uwagę również na inne możliwości prawne (np. ubezpieczenie na wypadek śmierci) jak i zabezpieczenie partnera poprzez uprzednie udzielenie mu niezbędnych informacji na wypadek śmierci, co może okazać się nie mniej pomocne.
2. Testament
Rozwiązaniem prawnym, które umożliwia zdecydowanie przez spadkodawcę, kto otrzyma pozostawiony przez niego po śmierci majątek, jest testament. Jego sporządzenie nie jest obowiązkowe, ale należy pamiętać, że w takim przypadku dojdzie do tzw. dziedziczenia ustawowego. Pozostawiony zatem przez zmarłego majątek przypadnie w pierwszej kolejności jego małżonkowi i dzieciom, a w przypadku braku dzieci również jego rodzicom. W dalszej kolejności dziedziczyć ustawowo może rodzeństwo zmarłego i inni krewni, a w przypadku również ich braku spadek otrzymuje gmina ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego bądź Skarb Państwa.
Z uwagi na fakt, że w powyższym gronie nie występuje partner, z którym zmarły pozostawał w związku nieformalnym, dziedziczenie ustawowe nie zabezpieczy w jakikolwiek sposób jego sytuacji majątkowej. Aby spadek otrzymał właśnie partner osoby zmarłej, konieczne staje się sporządzenie testamentu, który będzie miał pierwszeństwo przed regułami dziedziczenia ustawowego.
Najprościej mówiąc, testament jest pisemnym aktem woli zmarłego zawierającym jego dyspozycje co do losów swojego majątku na wypadek śmierci. Należy pamiętać, że testament jest aktem woli tylko jednej osoby, a zatem jeśli partnerzy w związku nieformalnym chcą się zabezpieczyć nawzajem na wypadek swoich śmierci, muszą to zrobić odrębnie, a nie w jednym dokumencie.
Istnieją dwie podstawowe formy sporządzenia testamentu. Pierwszą z nich jest spisanie swojej „ostatniej woli” w całości odręcznie wraz z opatrzeniem takiego dokumentu datą oraz własnoręcznym podpisem. Nie wystarczy zatem, aby sama treść testamentu o przykładowej treści: „Ja, Jan Kowalski powołuję do całości spadku po mnie moją partnerkę Annę Nowak” została wydrukowana i dopiero podpisana własnoręcznie. Drugą formą jest sporządzenie testamentu w postaci aktu notarialnego, co pozwoli upewnić się, że zawarty w nim przy pomocy notariusza akt „ostatniej woli” został sporządzony należycie i wywoła zamierzony skutek na wypadek śmierci.
Warto zwrócić uwagę, aby treść testamentu nie pozostawiała jakichkolwiek wątpliwości co do woli spadkodawcy. Prawo nie narzuca konieczności posłużenia się konkretnymi zwrotami w celu „przepisania” spadku na daną osobę, jednak użycie zwrotów „powołuję do całości spadku po mnie moją partnerkę Annę Nowak” czy „na wypadek mojej śmierci cały swój majątek przekazuję mojej partnerce Annie Nowak” pozwoli uniknąć ewentualnych sporów co do powołania do spadku po śmierci spadkodawcy. Podanie numeru PESEL spadkobiercy w samym testamencie pozwoli uniknąć jakichkolwiek wątpliwości co do tożsamości osoby, której ma przypaść spadek.
Ma to szczególne znaczenie w sytuacji sporządzenia testamentu przy jednoczesnym pozostawieniu osób (np. dzieci), które byłyby uprawnione do części spadku z mocy ustawy. W tym kontekście należy pamiętać o instytucji zachowku, który uprawnia osoby, które dziedziczyłyby ustawowo, do otrzymania części spadku, nawet w sytuacji gdy testament nie zapisuje im jakiejkolwiek jego części.
Przykład instytucji zachowku
Zmarły Jan Kowalski sporządził testament, w którym cały swój majątek w postaci oszczędności o wartości 10.000 złotych przekazał swojej partnerce Annie Nowak. W chwili śmierci zmarły miał dwójkę pełnoletnich dzieci, które, gdyby nie było testamentu, odziedziczyłyby z mocy ustawy spadek w częściach równych, tj. po 5.000 złotych. Mimo że testament nie wspomina w jakikolwiek sposób o dzieciach, są one uprawnione do żądania od spadkobiercy Anny Nowak połowy tego, co odziedziczyłyby, gdyby nie został sporządzony testament, tj. po 2.500 złotych.
Należy pamiętać o skutkach mechanizmu zachowku, aby być świadomym, że sam testament nie niweluje jednak całkowicie uprawnień spadkowych osób, które dziedziczyłyby ustawowo. Ich całkowite „wykluczenie” ze spadku jest możliwe w drodze wydziedziczenia, co może nastąpić jednak jedynie w wyjątkowych sytuacjach, np. gdy dziecko uporczywie nie dopełniało względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Prawidłowo sporządzony testament, który powołuje do całości spadku partnera ze związku nieformalnego, będzie po śmierci spadkodawcy podstawą do objęcia pozostawionego majątku przez partnera. W celu następczego wpisania partnera jako właściciela w księdze wieczystej prowadzonej dla danej nieruchomości, konieczne będzie w pierwszej kolejności przeprowadzenie postępowania spadkowego przed notariuszem lub sądem. Aby jednak tak się stało, konieczne będzie okazanie przez spadkobiercę przedmiotowego testamentu, dlatego tak istotne jest poinformowanie partnera o tym, czy sporządzono testament i gdzie na wypadek śmierci spadkodawcy można go odnaleźć.
3. Ubezpieczenie na życie
Szczególnie w przypadkach, gdy jedno z partnerów jest wyłącznym żywicielem rodziny, bardzo istotne może się okazać zawarcie umowy ubezpieczenia na wypadek śmierci, której elementem będzie wskazanie jako osoby uposażonej – drugiego z partnerów. Pozwoli to zabezpieczyć partnera finansowo na wypadek swojej śmierci. Rozwiązanie to w żaden sposób nie koliduje oczywiście ze sporządzeniem testamentu, jednak pozwoli uzyskać dodatkowe środki od ubezpieczyciela i nie być uzależnionym od konieczności przeprowadzenia postępowań spadkowych.
4. Wstąpienie spadkobiercy w treść zawartych przez spadkodawcę umów
Nieocenionym wsparciem dla drugiego z partnerów może być ułatwienie polegające na możliwości jego wstąpienia w szereg umów (np. dotyczących objętego spadkiem mieszkania), które zostały zawarte jeszcze przez spadkodawcę. Skoro drugi z partnerów ma objąć pozostawione mieszkanie, rozwiązaniem dogodnym może być kontynuowanie przez niego dotychczasowych umów dotyczących wszelkiego rodzajów mediów czy usług komunalnych. Warto zatem zadbać, aby treść dotychczas zawartych umów stwarzała możliwość bezkolizyjnego wstąpienia drugiego z partnerów w miejsce spadkodawcy na wypadek śmierci. W tym celu najłatwiej skontaktować się z drugą stroną umowy (np. dostawcą internetu) i ustalić, jak wygląda procedura przyjęta w takich wypadkach.
5. Dziedziczenie środków na subkoncie ZUS
Warto pamiętać, że część środków odprowadzanych do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w formie składek na tzw. „subkonto” także podlega dziedziczeniu. Osoba ubezpieczona (spadkodawca), która odprowadzała składki, może zatem zdecydować, czy zgromadzone tam środki trafią właśnie do partnera żyjącego ze spadkodawcą w związku nieformalnym. W tym celu należy skontaktować się z dowolną placówką ZUS i wypełnić stosowny formularz. To również może okazać się wymierną pomocą dla osoby bliskiej.
6. Podsumowanie
Skorzystanie z powyższych rozwiązań, w tym przede wszystkim z testamentu, pozwoli zabezpieczyć partnera ze związku nieformalnego na wypadek śmierci. Nieocenionym wsparciem może jednak okazać się również samo uprzednie udzielenie informacji co do miejsca przechowanych oszczędności lub kodów dostępu do rachunków bankowych, tak aby drugi z partnerów nie pozostał „z dnia na dzień” bez środków do życia.
Autorem artykułu jest:
Mateusz Omelan
z kancelarii Kopeć & Zaborowski Adwokaci i Radcowie Prawni Sp. p.
