Kryzys w rodzinie niejednokrotnie zmierzający do ostatecznego rozstania rodziców niezależnie od ostatecznego rozwiązania – ma bezpośredni wpływ na funkcjonujące w tej rodzinie dzieci. Dla zagwarantowania ich dobra prawo przewiduje różnego rodzaju „zabezpieczenia”, po to aby mimo trudnej sytuacji mogły one rozwijać się w sposób prawidłowy. Jednym z nich jest instytucja ograniczenia władzy rodzicielskiej polegająca na odebraniu jednemu z rodziców lub nawet obojgu, możliwości decydowania o dziecku w określonym obszarze jego wychowania lub zarządzania majątkiem.
Kiedy może dojść do ograniczenia władzy rodzicielskiej?
Ograniczenie takie może nastąpić w dwóch sytuacjach – przy rozstaniu rodziców lub gdy zagrożone jest dobro dziecka. Konkretne sytuacje podlegają w tym wypadku każdorazowej ocenie sądu pod kątem spełnienia określonych przesłanek często niezależnie od inicjatywy osób zainteresowanych, co nie oznacza, że nie może to nastąpić na ich wniosek.
Na skutek rozstania rodziców – czy to w konsekwencji orzeczenia rozwodu, czy separacji, względem której przepisy o rozwodzie stosuje się odpowiednio – sąd może ograniczyć władzę rodzicielską jednego lub obu rodziców jeżeli przemawia za tym dobro dziecka. Rodzic o ograniczonej władzy nadal będzie zachowywał określone uprawnienia, np. będzie mógł decydować o wyborze szkoły, czy zajęciach pozalekcyjnych. Zakres ograniczenia do wskazanych praw i obowiązków jest ściśle określony przez sąd.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej jest również możliwe w sytuacji kiedy zagrożone jest dobro dziecka – niezależnie od tego, czy rodzice pozostają w związku małżeńskim, czy też nie. Powyższe reguluje art. 109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: „k.r.o.”), gdzie wskazano środki jakie sąd opiekuńczy może zastosować w stosunku do rodzica, względem którego orzeka ograniczenie władzy rodzicielskiej. Zagrożenie dobra dziecka jest zwrotem niejasnym, co nie oznacza oczywiście, że decydujący o powyższym sąd ma możliwość całkowicie arbitralnego rozstrzygnięcia tej kwestii.
Według Słownika Języka Polskiego PWN zagrożenie to: „sytuacja lub stan, które komuś zagrażają lub w których ktoś czuje się zagrożony; też: ktoś, kto stwarza taką sytuację”. Jeżeli zaś chodzi o „dobro dziecka” – potocznie jest ono rozumiane jako prawidłowy rozwój psychofizyczny i duchowy małoletniego, kierunek ten przyjęło także co do zasady orzecznictwo. Prawidłowy rozwój ma zapewnić odpowiednie wychowanie i przystosowanie dziecka do życia w społeczeństwie. Zagrożenie stwarzane przez rodzica musi być na tyle poważne by koniecznym było ograniczenie władzy rodzicielskiej, ale z drugiej strony nie na tyle poważne, aby takiej władzy należało danego rodzica pozbawić.
Prawnokarne zagrożenie dobra dziecka
Zagrożenie dobra dziecka może przybrać różne formy. Mogą je stwarzać zachowania polegające np. na zaniedbywaniu dopilnowywania realizacji obowiązku szkolnego przez dziecko, czy zajmowania się nim przez rodzica będącego w tym czasie pod wpływem alkoholu. Niejednokrotnie zachowania stanowiące tego rodzaju zagrożenie realizują również znamiona czynów zabronionych ściganych na drodze prawnokarnej. W polskim ustawodawstwie karnym mamy wiele opisów typów czynów zabronionych, które mogą prowadzić do ograniczenia władzy rodzicielskiej. W dalszej części poruszone zostaną te, występujące najczęściej.
Znęcanie się
Dość powszechnym przestępstwem dotyczącym stosunków rodzinnych jest znęcanie się wskazane w treści art. 207 § 1 Kodeksu karnego (dalej: „k.k.”). W/w czyn zabroniony w kontekście ograniczenia władzy rodzicielskiej nie musi mieć miejsca wyłącznie, czy też w ogóle w stosunku do dziecka. Ma to być jedynie osoba najbliższa. Nawet bowiem w przypadku znęcania się nad osobą inną niż dziecko, zagrożone jest dobro małoletniego. Niewątpliwie bowiem sytuacja powstała na skutek znęcania się przez jednego z rodziców nad innym członkiem rodziny jest szkodliwa dla rozwoju psychicznego małoletniego, jak również wpajania mu wzorców, które mogą przyczynić się m.in. do jego demoralizacji.
Naruszenie nietykalności
Stosowanie kar cielesnych przez rodziców przez długi czas nie było uregulowane przez przepisy prawa. Ich zwolennicy najczęściej powoływali się na tradycyjne wychowanie służące „wpojeniu” pożądanych wartości dziecku. Wiemy już jednak, że ten sposób wychowania prowadzi często do efektu zupełnie odwrotnego. Stan prawny w kontekście zakazu stosowania kar cielesnych wobec dzieci przez osoby sprawujące na nimi pieczę został już uregulowany m.in. na gruncie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, ale również osobie podejmującej tego rodzaju działania grozi odpowiedzialność karna z tytułu popełnienia czynu zabronionego określonego w treści art. 217 k.k. W przypadku zaś gdy wskutek naruszenia nietykalności cielesnej zostanie wywołany ciężki lub inny uszczerbek na zdrowiu, odpowiedzialność sprawcy może zostać zaostrzona, a czyn zakwalifikowany odpowiednio z art. 156 k.k. albo art. 157 k.k.
Rozpijanie małoletniego
Kolejnym zachowaniem, które może być rozpatrywane w kontekście zagrożenia dla dobra dziecka są zachowania związane z podawaniem małoletnim alkoholu, które po spełnieniu określonych warunków może być zakwalifikowane jako tzw. rozpijanie małoletniego uregulowane w art. 208 k.k. Aby popełnić wskazany czyn zabroniony trzeba spełnić określone warunki. Jednym z nich jest cel sprawcy. Popełniający czyn musi bowiem mieć zamiar spowodowania wejścia w nałóg małoletniego lub utrzymania go w nim. W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwaliło się stanowisko, że rozpijanie małoletniego zachodzi przy wielokrotnym działaniu sprawcy, jednak nadal pojawiają się głosy o zagrożeniu rozpicia małoletniego już poprzez jednorazowe działanie.
Zaznaczyć należy, iż zagrożenie dla dobra dziecka będące podstawą do orzeczenia przez sąd ograniczenia władzy rodzicielskiej nie zawsze musi realizować znamiona czynów zabronionych. To, czy takie zagrożenie realnie istnieje będzie analizowane przez sąd przy uwzględnieniu szeregu okoliczności faktycznych, sytuacji rodzinnej małoletniego, a także okoliczności związanych z nim bezpośrednio. Sąd opiekuńczy podejmuje decyzję o ograniczeniu władzy rodzicielskiej mając na uwadze dobro dziecka. Zatem dokonywana jest w tym zakresie ocena całokształtu postawy rodzica oraz to, czy jego dalsza ingerencja w życie małoletniego może przynieść szkody.
Możliwe ograniczenia władzy rodzicielskiej
Jak już zostało wspomniane wcześniej, sąd opiekuńczy ma pewną dowolność zarówno w ocenie przesłanek przemawiających za ograniczeniem władzy rodzicielskiej, jak i w rodzaju zastosowanych w tym kontekście ograniczeń, których katalog pozostaje otwarty.
W tym zakresie sąd może w szczególności:
-
zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, np. udania się na terapię rodzinną;
-
określić jakie czynności nie mogą być dokonywane przez rodziców bez zezwolenia sądu;
-
poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego;
-
skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
-
zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej (jedynie kiedy władza rodzicielska zostanie ograniczona obojgu rodzicom).
Rodzaj zastosowanego środka, jak i stopień jego dolegliwości jest zależny od przeprowadzonej przez sąd oceny sytuacji rodzinnej i osobistej małoletniego i jego rodziców oraz faktycznej potrzeby zastosowania ograniczenia władzy rodzicielskiej.
Zaznaczyć w tym miejscu trzeba, iż ograniczenie władzy rodzicielskiej jest instytucją mającą na celu ochronę dziecka, a konkretnie jego prawidłowego rozwoju psychofizycznego i duchowego. Możliwe jest w tym zakresie – w zależności od potrzeb – ograniczenie władzy jednego z rodziców lub obojga. Należy mieć na uwadze, że środek ten jest również swego rodzaju ostrzeżeniem polegającym na zwróceniu uwagi osobie sprawującej władzę rodzicielską, że jej działania wychowawcze czy sposób zachowania nie jest dobry dla dziecka. Ocena tego czy w dalszym ciągu istnieje zasadność stosowania ograniczenia, jak również czy nie ma podstaw do zastosowania środka w postaci pozbawienia władzy rodzicielskiej podlega kontroli sądu.
Autorami artykułu są:
Monika Orczykowska
Patryk Grochowski
z kancelarii Kopeć & Zaborowski Adwokaci i Radcowie Prawni Sp. p.
