Żałoba, czyli żal po stracie jest reakcją na utratę ważnej osoby lub ważnego dla nas obiektu, do którego jesteśmy przywiązani (np. praca, dom). Przebiega ona stopniowo i jest procesem naturalnym, długotrwałym, ale również bolesnym. Żałoba nie jest zaburzeniem, a normalną reakcją człowieka na stratę. Każdy człowiek w sposób indywidualny przechodzi żałobę. Pomimo istniejących różnic wyodrębniamy fazy, które są typowe dla tego procesu.
W literaturze możemy przeczytać o pięciu fazach żałoby, czyli:
- zaprzeczaniu straty (otępienie, często towarzyszący szok, zaprzeczanie, pojawia się tuż po śmierci, gdy śmierć była niespodziewana);
- etapie gniewu (tęsknota, żal, faza najbardziej intensywnego smutku, cierpienia);
- targowaniu się (dezorientacja, dezorganizacja, rozpacz);
- smutku (poczucie straty staje się możliwe do zniesienia);
- zakończeniu procesu, pogodzenia się ze stratą.
Proces żałoby nie kończy się definitywnie wraz z ostatnią z faz, lecz może nawracać, a przebieg faz może być prawidłowy lub zakłócony. Niezakończenie procesu żałoby powoduje niekorzystne dla zdrowia konsekwencje, dlatego w takim przypadku istotne jest objęcie takiej osoby profesjonalnym wsparciem psychologicznym. Dlatego ważne jest żeby być czujnym wobec bliskich i siebie oraz potrafić dostrzec charakterystyczne reakcje dla długotrwałej żałoby takie jak: dolegliwości somatyczne, doznania zmysłowe, poczucie winy i oskarżanie siebie za zaistniałe sytuacje, rozdrażnienie w związku z obecnością innych osób oraz chaotyczne działanie.
Poczucie straty, żal dotyka również dzieci, które mogą reagować w różny sposób. Reakcja dziecka zależy również od jego wieku i etapu rozwoju. Symptomy świadczące o przechodzeniu przez dziecko procesu żałoby można zauważyć w jego funkcjonowaniu, zwłaszcza w jego reakcjach fizjologicznych (nadmierne jedzenie lub brak apetytu, trudności z zasypianiem, bądź brak snu, bóle somatyczne), społecznych (unikanie relacji rówieśniczych, ale również tych rodzinnych, zaniechanie dotyczące hobby) czy zadaniowych (trudności z koncentracją, nauką, zapominanie o wykonaniu danego zadania, obowiązku). By pomóc dziecku z przeżyciem straty ważne jest zaangażowanie jego rodziców/opiekunów, a w niektórych sytuacjach również psychologa.
Istnieje również taka strata, taka żałoba, której nie da się zamknąć nawet w zdrowych rodzinach. To taki wyjątkowy rodzaj straty, gdy ukochana osoba znika fizycznie lub psychicznie. Fizycznie czyli bez możliwości weryfikacji jej miejsca pobytu lub identyfikacji jako martwa lub żywa, czy psychicznie z powodu demencji i innych zaburzeń poznawczych lub emocjonalnych. Przy takim rodzaju straty pomoc psychologa może być konieczna, ponieważ będzie opierać się nad akceptacją życia ze smutkiem poprzez znalezienie sensu.
Żałoba jest jedną z najczęstszych przyczyn depresji u dzieci. Rozmawiając o żałobie z dzieckiem ważne jest by zrozumieć jej definicję i rozumieć pojęcie śmierci. To jak dziecko zareaguje na stratę uzależnione jest od wzorców rodzinnych i doświadczeń dziecka w jego najbliższym otoczeniu. Ogromny wpływ na to, jak dziecko reaguje na stratę np. jednego z rodziców ma sposób reagowania rodzica, który pozostał. Prócz charakterystycznych reakcji, ważne jest również dostrzeganie towarzyszących emocji dziecku m.in.: gniewu, poczucia winy, lęku, smutku, wycofania, bierności, czy nawet agresji. By pomóc przejść dziecku przez ten proces straty warto jest budować w nim przez rodzica poczucia bezpieczeństwa, prowadzić rozmowy na temat przemijania, sytuacji długotrwałej choroby, a nawet pozwolić na oczyszczenie się emocjonalne poprzez płacz. Rodzic dziecka przeżywającego żałobę ma za zadanie zaakceptować uczucia swojego dziecka, obserwować sygnały pochodzące od dziecka dotyczące jego potrzeb i reagować odpowiedziom na nie. Gdy przeżywany proces straty przez dziecko przedłuża się, zasadnym jest poszukać pomocy u specjalisty. Pomóc w tym może obserwacja dziecka np. kiedy:
- wykazuje oznaki długotrwałej depresji;
- gdy czuje się bezwartościowe i krytykuje siebie;
- gdy udaje, że nic się nie stało;
- porzuca wcześniejsze zainteresowania i hobby;
- nie zwraca uwagi na swój wygląd;
- jest przemęczone, osłabione fizycznie, niewyspane;
- mówi o samobójstwie;
- reaguje nadmierną agresją;
- zachowuje się aspołecznie;
- śmierć rodzica następuje np. nagle lub w wyniku samobójstwa, co jest szczególnie trudne do zniesienia przez dziecko.
„Dziecko poradzi sobie z każdym bólem, dopóki będziemy mówić prawdę i dopóki będzie mogło się z bliskim dzielić uczuciami, które towarzyszą wszystkim cierpiącym ludziom” – Eda Le Shan.
My dorośli również doświadczamy różnych emocji związanych ze stratą. Dlatego przechodząc przez proces żałoby dzielmy się swoimi emocjami (rozmawiaj, napisz list opisujący co czujesz), dokończmy niedokończone sprawy, przeprowadźmy rytuał pożegnania (symboliczne zamknięcie żałoby np. odczytanie listu i zakopanie lub wysłanie bez adresu), ustal co chcesz zrobić z rzeczami osoby zmarłej, z czego zrezygnować a co zostawić. Najważniejsze jest też samo bycie z osobą, która doświadczyła straty, towarzyszenie jej np. pomoc w przygotowaniu posiłku, opłaceniu rachunków, opiece nad dziećmi. Warto w tym czasie drugiemu człowiekowi proponować pomoc i nie zrażać się ewentualną odmową. W przypadku śmierci dziecka przeżywanie żałoby będzie dotyczyć również marzeń i planów związanych z dzieckiem, w czym będzie pomagać wysłuchanie, czuły gest (np. trzymanie za rękę).
Proces przeżywania żałoby można zakłócić, gdy osoba powstrzymuje się od płaczu, odkładanie smutku na później, co może skutkować stanami depresyjnymi. Zablokowanie wyrażania smutku podczas żałoby może wywierać wpływ na dalsze życie. W przyszłości osoby z zablokowanymi emocjami mogą reagować nadmiernie na wszelkie, nawet najmniejsze straty. W przypadku dziecka, które nie będzie miało przestrzeni na wyrażenie swoich emocji w żałobie, będzie skutkować zahamowaniu jego rozwoju, czy późniejszymi zaburzeniami nastroju (lęk, depresja), pogorszenie stanu fizycznego czy pojawienie się tendencji samobójczych.
Aby pomóc sobie z powrotem do równowagi po śmierci bliskiej osoby ważne jest by:
- wyrażać własne uczucia;
- akceptować wszystkich bliskich uczucia, nawet dzieci;
- wyjaśnić wszelkie nieporozumienia po śmierci bliskiej osoby oraz przekonania związane z nią;
- akceptować stratę;
- radzić sobie samodzielnie z codziennymi sprawami życia;
- radzić sobie ze zmianą;
- angażować się w relacje z ludźmi i dążyć do zakładanych celów życiowych na przyszłość.
Nieosądzająca i akceptująca postawa wobec własnych emocji i uczuć, które pojawiają się w żałobie, a także postawa pełna zrozumienia i troski, przy wsparciu bliskich nam osób to zasoby, które pozwalają nam by nie tylko przeżyć żałobę, ale również wzmocnić i uwierzyć we własne siły.
Autorką artykułu jest
mgr Magdalena Orzechowska-Siara,
psycholog kliniczny, kurator społeczny, pedagog
