W odpowiedzi na liczne pytania oraz zwiększone zainteresowanie tematem testamentów postanowiliśmy przybliżyć Państwu tę materię, a także odpowiedzieć na najbardziej nurtujące pytania, w tym przede wszystkim to, dlaczego warto napisać testament?
W obliczu aktualnych wydarzeń trudno jest wyzbyć się obaw o przyszłość nie tylko nas samych, ale także naszych bliskich. Pandemia oraz obecnie trwająca wojna na Ukrainie przyczyniły się do zmiany światopoglądu wielu ludzi z myślenia „o tym co tu i teraz” do refleksji na temat „co przyniesie jutro”. Wykorzystanie wszelkich środków zabezpieczających naszych bliskich przed negatywnymi konsekwencjami wydarzeń, na które w sposób oczywisty nie mamy wpływu jest najbardziej racjonalnym podejściem wprowadzającym namiastkę spokoju nie tylko dla nas samych, ale także dla naszej rodziny. Z tego powodu tak istotne jest sporządzenie testamentu, który pozwala zabezpieczyć bliskich w sferze majątkowej oraz rozporządzić swoim majątkiem zgodnie z własną wolą.
Czym jest testament?
Testament jest jedyną czynnością prawną pozwalającą na rozporządzenie swoim majątkiem na wypadek śmierci. Jest on ściśle związany z osobą testatora – osoby sporządzającej testament, nie może zostać sporządzony przez inną osobę. Poddany jest on rygorom formalnym, których niespełnienie powoduje nieważność testamentu. Istotne jest to, że testament do chwili śmierci osoby sporządzającej nie wywołuje żadnych skutków prawnych.
Kto może sporządzić testament?
Może on zostać sporządzony tylko i wyłącznie przez osoby, które ukończyły 18 rok życia i nie są ubezwłasnowolnione. Testator musi posiadać te dwie cechy w chwili sporządzania testamentu. Niezwykle istotną kwestią jest wola oraz świadomość osoby sporządzającej testament, o tym że w danej chwili dokonuje takiej czynności. Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, działanie pod wpływem błędu uzasadniające przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści lub sporządzenie testamentu pod wypływem groźby stanowią wady oświadczenia woli skutkujące nieważnością testamentu.
Czy można zmienić lub odwołać testament?
Zmiana lub odwołanie testamentu może zostać dokonana tylko za życia testatora. Testator może nanosić zmiany na istniejący testament lub zupełnie go odwołać i sporządzić nowy. Odwołanie testamentu przybiera natomiast trzy formy: spadkodawca może sporządzić nowy testament albo istniejący testament tak zmodyfikować lub zniszczyć, że straci on swoją ważność, albo wprost wskazać w treści, że jego wolą jest odwołanie tego testamentu. W przypadku sporządzenia nowego testamentu ważne jest zakreślenie dat obu testamentów, tak aby było wiadomo, który został sporządzony później. Jeśli testator nie zaznaczył w nowym testamencie, że odwołuje poprzedni testament odwołaniu ulegają tylko te postanowienia, których nie da pogodzić się z nowymi.
Jakie są wymogi formalne testamentu czyli co powinien zawierać testament aby był ważny?
Wymogi formalne co do treści testamentu różnią się w zależności od tego z jakim testamentem mamy do czynienia. Wyróżniamy dwa rodzaje testamentów: zwykłe i szczególne. Testamenty zwykłe mogą zostać sporządzone przez każdą osobę mającą zdolność do testowania w dowolnie wybranej chwili, natomiast testamenty szczególne mogą być sporządzone tylko i wyłącznie gdy zostaną spełnione dodatkowe przesłanki przewidziane w kodeksie.
W ramach testamentów zwykłych wyróżnić możemy testament holograficzny, notarialny lub allograficzny.
Testament holograficzny inaczej nazywany testamentem własnoręcznym musi zostać napisany własnoręcznie oraz zostać opatrzony datą i podpisem. Wymóg własnoręcznego sporządzenia testamentu zapewnia jego autentyczność oraz zapewnia testatorowi swobodne rozporządzenie swoim majątkiem. Nie może on być sporządzony na jakiejkolwiek maszynie ani sporządzony „obcą ręką” czyli przez kogoś innego.
Testament może być również sporządzony w formie aktu notarialnego oraz zostać wpisany do Notarialnego Rejestru Testamentów. Cała procedura sporządzania takiego testamentu opisana jest w ustawie Prawo o notariacie. Ta forma jest o tyle wygodna, że powierzamy dopełnienie kwestii formalnych związanych z testamentem profesjonaliście, który dokładnie wie w jaki sposób taki testament powinien wyglądać. Tym samym unikamy podstaw do ewentualnego unieważnienia czy wzruszenia testamentu w przyszłości.
Testament allograficzny polega na złożeniu ustnego oświadczenia w obecności dwóch świadków przed wójtem, prezydentem miasta lub burmistrzem, starostą, marszałka województwa, sekretarzem powiatu albo gminy lub kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Następnie sporządzany jest protokół zawierający oświadczenie oraz podpisy testatora, świadków oraz osoby, przed którą oświadczenie zostało złożone, a także datę sporządzenia. Protokół musi zostać odczytany w obecności świadków, a jego treść zatwierdzona przez spadkodawcę. Co istotne sam Kodeks cywilny przewiduje, że z tej formy testamentu nie mogą skorzystać osoby nieme oraz głuche.
W ramach testamentów szczególnych wyróżniamy: testament ustny, testament podróżny oraz testament wojskowy.
Testament ustny może zostać sporządzony tylko i wyłącznie jeżeli istnieje obawa szybkiej śmierci spadkodawcy albo sporządzenie testamentu w zwykłej formie jest niemożliwe lub znacznie utrudnione. Taki testament składa się w obecności trzech świadków. Następnie jeden ze świadków lub osoba trzecia na postawie ich zeznań spisuje taki testament z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty spisania. Pismo podpisują spadkodawca i dwaj świadkowie albo trzech świadków. Spisanie testamentu musi nastąpić nie później niż z upływem roku od dnia złożenia oświadczenia. Ustalenie treści takiego testamentu może również nastąpić przed sądem.
Testament na polskim statku powietrznym lub wodnym inaczej nazywany też podróżnym, dla swojej ważności wymaga przede wszystkim znajdowania się w okolicznościach dla których został przewidziany. Testament podróżny sporządza się w ten sposób, że testator oświadcza swoją wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, a następnie pismo podpisywane jest przez wszystkich obecnych. Gdy niemożliwe jest sporządzenie tej formy testamentu można sporządzić testament ustny.
Ostatnim rodzajem testamentu jest testament wojskowy, który może zostać sporządzony tylko w czasie wojny lub mobilizacji albo w czasie przebywania w niewoli. Jest to ustne oświadczenie woli spadkodawcy złożone w obecności dwóch świadków. Sporządzany jest w obawie szybkiej śmierci lub w momencie, w którym występują szczególne okoliczności uniemożliwiające bądź mocno utrudniające sporządzenie testamentu w innej formie.
Kto może być spadkobiercą?
Spadkobiercą może być każda osoba fizyczna, bez względu na wiek oraz zdolność do czynności prawnych. Jedynym warunkiem dotyczącym osób fizycznych jest to, że musi ona być żywa w chwili otwarcia spadku. Jeżeli osoba powołana do spadku w testamencie umrze przed otwarciem spadku i jest jednym spadkobiercą, testament zachowuje swoją ważność, natomiast staje się bezskuteczny. Spadkobiercą może być również osoba prawna, a także fundacja jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu. Co więcej spadkobiercą może również być nasciturus – czyli dziecko poczęte, ale nienarodzone pod warunkiem, że urodzi się żywe.
Co może znaleźć się w testamencie?
Treść testamentu podlega tym samym zasadom co każda inna czynność prawna. Zatem treść testamentu musi być zgodna z ustawą, zasadami współżycia społecznego oraz nie może mieć na celu obejścia ustawy.
W testamencie przede wszystkim powinno znaleźć się określenie osoby spadkobiercy. Spadkobierca może zostać powołany do całości lub części spadku. Testator może ustanowić spadkobiercami kilka osób. Ważne jest aby osoba spadkobiercy została na tyle precyzyjnie określona żeby łatwo można było ją zidentyfikować. Udziały w spadku określa się w ułamkach, jeżeli natomiast spadkodawca nie określił dokładnych części udziałów kilku osób przyjmuje się, że dziedziczą one w częściach równych. Testator w swoim testamencie nie musi koniecznie zawierać postanowień dotyczących spadkobierców. Możliwe jest sporządzenie tzw. testamentu negatywnego, który zakłada tylko wydziedziczenie członka rodziny. Definicja wydziedziczenia w języku prawnym znacznie różni się od tej używanej w języku potocznym. Wydziedziczenie oznacza tyle co pozbawienie osoby prawa do zachowku.
Testator może również zapisać swój majątek posługując się instytucją zapisu lub polecenia. Istnieją dwa rodzaje zapisów: zapis zwykły oraz zapis windykacyjny. Zapis jest niczym innym jak zapisaniem konkretnej rzeczy konkretnej osobie. Dla porównania spadkodawca odziedzicza cały spadek czyli ogół praw i obowiązków należących do testatora. Zapis jest jakby wyjęciem z masy spadkowej jednego, konkretnego przedmiotu i powierzenie go określonej osobie. Istotą zapisu zwykłego jest to, że w chwili otwarcia spadku – czyli w chwili śmieci testatora, spadkobiercy przysługuje obowiązek, a zapisobiercy roszczenie wydania rzeczy będącej przedmiotem zapisu. Dopiero po wydaniu takiej rzeczy zapisobierca zwykły staje się właścicielem przedmiotu zapisu. Z kolei zapis windykacyjny polega na tym, że w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu automatycznie przechodzi na osobę zapisobiercy. Z chwilą śmieci testatora zapisobierca windykacyjny staje się właścicielem rzeczy. W testamencie oprócz zapisów może zaleźć się również wyżej wymienione polecenie. Polecenie jest to prośba testatora skierowana do konkretnej osoby. Może ona mieć charakter majątkowy, ale nie musi np. polecenie dotyczące cotygodniowych odwiedzin grobu osoby zmarłej. Polecenie różni się od zapisów tym, że jego niewykonanie nie pociąga za sobą skutków prawnych, natomiast może zostać uznane za wątpliwe moralnie z punktu widzenia stosunków rodzinnych i społecznych.
Co potem?
Jak już wcześniej zostało wskazane testament nie wywiera żadnych skutków prawnych do momentu śmieci spadkodawcy. Chwilą otwarcia testamentu jest chwila śmierci spadkodawcy. Zasadą jest, że osoby wymienione w testamencie nabywają prawa z niego wynikające bez dokonywania dodatkowych czynności. Natomiast zgodnie z art. 646 § 1 Kodeksu cywilnego „Osoba, u której znajduje się testament, jest obowiązana złożyć go w sądzie spadku, gdy dowie się o śmierci spadkodawcy, chyba że złożyła go u notariusza”. Sądowe nabycie spadku i ogłoszenie testamentu dają pewność poprawnej formy przeniesienia praw, a także jest to moment, od którego biegnie termin roszczenia o ewentualny zachowek. Takiego otwarcia oraz ogłoszenia testamentu może dokonać również notariusz. Spadkobierca może jednak w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swojego spadkobrania złożyć stosowne oświadczenie woli, którym odrzuci spadek bądź przyjmie go w całości, bądź przyjmie spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Oświadczenie takie można złożyć przed notariuszem lub w stosowym dla swojego miejsca zamieszkania sądzie rejonowym. Istotne jest podkreślenie, że w skład spadku wchodzą zarówno prawa majątkowe osoby zmarłej, jak i jej długi, dlatego jeśli wartość długów znacznie przewyższa wartość aktywów korzystniejsze z punktu widzenia spadkobiercy jest przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Podsumowanie
Sporządzając testament spadkodawca ma realny wpływ na to, jak w późniejszym czasie będzie wyglądać podział jego majątku. Brak możliwości późniejszej weryfikacji woli testatora sprawa, że dokument ten jest niezwykle ważny i powinien zostać sporządzony możliwe jak najdokładniej. W praktyce spory o spadek są bardzo częstą przyczyną zawiłych konfliktów rodzinnych, dlatego w celu ich uniknięcia sporządzenie testamentu jest narzędziem pozwalającym rozwikłać wszelkie wątpliwości na tym tle doprowadzając do klarownej sytuacji między spadkobiercami. Testament znacznie ułatwia cały proces nabywania praw wchodzących w skład spadku. W sytuacji gdy zmarły nie pozostawił po sobie testamentu, dziedziczenie odbywa się na zasadach przewidzianych w Kodeksie cywilnym. Procedura dziedziczenia ustawowego jest znacznie trudniejsza, bardziej czasochłonna, a przede wszystkim nie zawsze może zgadzać się z wolą osoby zmarłej. Z tego powodu sporządzenie testamentu jest niezwykle istotną kwestią, która nie tylko pozwala rozwikłać ewentualne problemy związane z dziedziczeniem, ale także daje możliwość spadkodawcy samodzielnego i racjonalnego rozdysponowania majątkiem po śmierci.
W przypadku gdyby po lekturze niniejszego artykułu nasunęły się Państwu jakiekolwiek wątpliwości prosimy o wysłanie pytań na adres email [email protected] gdzie będziemy odpowiadać na nurtujące Państwa kwestie związane z prawem spadkowym.
Autorami artykułu są:
Karolina Kulikowska – Siewruk
Julia Balas
z kancelarii Kopeć & Zaborowski Adwokaci i Radcowie Prawni Sp. p.
